De combinatie van landbouw en zorg is "in". De boerderij blijkt een ideale plek voor wie het reguliere arbeidsproces tijdelijk of permanent niet of niet meer goed bereikbaar is. Te denken valt aan burn out patiënten, verslaafden, jeugdzorgcliënten, verstandelijk en geestelijk gehandicapten. Zelfs dementerende ouderen vinden soms op de boerderij nog een zinvolle dagbesteding.

Landbouw en zorg wordt op heel veel manieren vormgegeven. Soms is het een minder begaafde die es een uurtje hulpboert, soms is het boerenbedrijf nog slechts groen decor van een zorginstelling en is agrarische productie bijzaak. Soms verleent de boer zelf zorg, vaker is het de boerin met een zorg- achtergrond, soms zijn het professionele zorgkrachten die op de boerderij de cliënten begeleiden terwijl de boer "gewoon" werkt. Zoveel zorgboerderijen, zoveel zorgvormen.

Dit laatste maakt het moeilijk iets algemeens te schrijven over de kansen en mogelijkheden van fruitteelt op/en een zorgboerderij. Zowel de combinatie "fruitteeltbedrijf met een zorgonderdeel" als "zorgboerderij (of zelfs: zorginstelling) met een fruitteeltonderdeel" is mogelijk. Om enigszins een vogelvluchtverhaal te maken, kies ik hier voor een benadering, die uitgaat van een situatie met verstandelijk gehandicapten. Maar het verhaal zal ook op andere situaties in hoge mate toepasbaar zijn.

Maar vooral is uitgangspunt: elke cliënt, elke cliëntengroep én elke zorgboerderij is uniek. Telkens zal gezamenlijk naar maatwerk gezocht moeten worden.

Opzet van dit artikel

We beginnen met een aantal kenmerken voor zorgfruitteelt aan te geven. Vervolgens bezien we hoe een "fruitteeltzorgtak" op een agrarisch bedrijf (of op een instelling) zinvolle activiteiten, toegespitst op lager functionerenden, kan opleveren. En dat jaarrond! Vervolgens kijken we hoe we zorgfruitteelt aantrekkelijk én voor vele zorgcliënten bereikbaar kunnen maken.

Waar gaat het om bij fruitteelt als onderdeel van een zorgboerderij (of zorginstelling)?

Fruitteelt voor zorgcliënten is een verzameling zinvolle, gevarieerde, overzichtelijke activiteiten jaarrond rondom het thema fruitteelt. Op de trefwoorden "zinvolle activiteiten" en "jaarrond" zal ingegaan worden.

Zinvolle activiteiten.

Hoewel fruitproductie bij intensieve zorgbehoevende klanten niet het hoofddoel is, is het wel zo dat ook verstandelijk gehandicapten resultaat van hun werk wensen te zien. Oogst, dus! Het plukken van fruit is ook voor verstandelijk gehandicapten een feestelijk hoogtepunt. Randvoorwaarde is dat het plukken geen gevaar moet opleveren. Struiken waar de kop laag is gehouden, liever nog spillen of kersen op Gisela 3 of 5 zijn dus aangewezen, evenals kleinfruit. Bij bessen en kruisbessen zijn vruchten op een stammetje van een meter erg aantrekkelijk: ze zij veel overzichtelijker, daardoor neemt de "prikangst" (bij kruisbessen) af. Daarnaast: fruitteelt is goed voor de beweging (motoriek), de oog-handcoördinatie en biedt hyperrealistische cliënten aanknopingspunten voor praten over een werkje waar weinig abstracts aan zit. Niet in de laatste plaats is het proeven van fruit bevorderlijk voor de zintuiglijke ontwikkeling.

In de intensieve zorgfruitteelt zal het moeilijk zijn om alle bestrijdingsmiddelen te gebruiken; men kan er niet op vertrouwen dat in het bijzonder de ernstiger verstandelijk gehandicapten "er wel van af zullen blijven" als er net gespoten is. Er doet zich dan een spanningsveld voor tussen verkoopbaarheid en moderne gewasverzorgingseisen. De biologische fruitteelt heeft daar het minste last van.

Hoe dan ook, er moet oogst zijn. Die hoeft niet puntgaaf te zijn. Men kan de oogst gebruiken voor eigen gebruik en eigen verwerking. En huisverkoop met uitleg dat er wel eens een stippeltje op het fruit zal zitten omdat je juist vanwege de zorgfunctie niet alles wil bespuiten is een goed extra verkoopargument.

Bij verwerking kan men denken aan:

• appelmoes,
• appel-perensap (al dan niet op het bedrijf zelf of elders, bij een gespecialiseerd bedrijf, gewonnen. Al vanaf 1000 kilo kan men, voorzover ik weet, fruit voor sapwinning aanbieden.)
• drogen (heerlijke appelstukjes of zelfgemaakte appelchips zijn gezond)
• bakken (appelpannenkoeken, flappen)
• kersen-, bessen-, bramenjam.

Als een zorgboerderij enigszins variatie in aanbod van een redelijk kwaliteitsniveau heeft, moet het mogelijk zijn om een redelijke omzet te draaien in een stalletje aan de straat en in verkoop via korte lijnen aan bijvoorbeeld scholen, instellingen. En als een appeloogst echt niet toonbaar is, zullen de paarden op de zorgmanege er blij mee zijn!

Fruitteelt is voor de cliënt een overzichtelijk bedrijfje. Bij de teelt én de afzet- en verwerkingsaspecten heeft hij of zij een rol. Hij is betrokken bij alles, doet concrete werkzaamheden. En hij wordt gewaardeerd om wat hij of zij wél bijdraagt.

Jaarrond bezig zijn met zorgfruitteelt

Bijna jaarrond kan op een zorgboerderij fruit geteeld of verwerkt worden. In juni zijn het kersen, in juli komen de bessen en de eerste appels en peren. In de wintermaanden kan men nog stoofperen bereiden of appels schillen en drogen. Alleen in het voorjaar, na de snoei, is er geen direct voor "echte" zorgbehoevenden geschikt fruitteeltwerk. Maar dan kan een klein groentetuintje of groentekasje uitkomst bieden. Of een klein boomkwekerijtje: voor sommigen is het goed te doen de boompjes mee te planten en die te begieten, vast te zetten aan de bamboestok etc.

Verder kan men jaarrond andere producten van de boerderij bewerken. Wat dacht u van aardappels schillen (niet met een klassiek aardappelschilmesje, maar met een ongevaarlijke dunschiller!). Per situatie en doelgroep verschillend zal men naast fruit ook nog werk met bijvoorbeeld aardappelen, groenten, bloemen, siergewassen kunnen toevoegen, om daadwerkelijk jaarrond bezig te kunnen zijn en "werktekort" en regendagen te kunnen opvullen met ander werk.

Hoe maak je zorgfruitteelt bereikbaar voor vele cliënten én bedrijven én instellingen?

Werken met fruithagen

"Cliënten kunnen zelfs vanuit de rolstoel of ziekbed fruit telen". Deze uitspraak komt van Karel Fleuren, de ex-opperbaas van het fruitboomteeltbedrijf Fleuren in Baarlo. Fleuren heeft als algemeen directeur van de firma Fleuren geijverd voor fruitteelt in haagvorm en met mini-boompjes. Op de zorginstelling Sint Anna te Heel zijn ideeën van Karel verwezenlijkt in het park van de instelling. Daar zijn fruithagen aangelegd van allerlei soorten fruit. Hoger dan anderhalf of twee meter hoeven fruithagen niet te zijn. En breder dan 25 centimeter hoeft het houtgewas ook niet te zijn.

Enkele foto's, genomen in Heel, laten meer zien dan 2 vellen tekst kunnen uitleggen.

Op de voorgrond bessenstruiken die geleid worden langs geplastificeerde lijnen, gespannen tussen palen. Het hout kan met clips worden vastgemaakt aan de draden, zonder dat het hout door wind en schuring beschadigd raakt. Op de achtergrond hardfruitbomen, geleid volgens hetzelfde systeem.
Foto: Bas van Andel

Appel- en perenboompjes, afgelopen winter geplant, geleid langs de draden en vastgemaakt met clips. Volgens het systeem Fleuren worden de boompjes (goeddeels) op de bodem gezet en vindt de snoei in hoofdzaak plaats in de eerste jaren, en dan vooral in de voorzomermaanden.
Foto: Bas van Andel

Goed is op de foto's te zien dat ook de cliënten die gebonden zijn aan rolstoel hier bij de vruchten kunnen. Zelfs de uitspraak dat vanuit (een verrijdbaar) bed het fruit geproefd zou kunnen worden is niet tegen te spreken.

Maar er zijn meer voordelen aan dit fruithagensysteem. Het vergt weinig ruimte. Het zou langs de randen van vollegrondstuinbouwbedrijven toegepast kunnen worden en ook langs bedrijfsgebouwen op veehouderijen. Zelfs in een kas zou men dit systeem kunnen toepassen; langzame groeiers als kersenbomen op Gisela 3-onderstam kunnen in een kas geteeld worden. Zie onderstaande foto.

Kersen op zwakke Gisela-onderstam in de kas.
Foto en op de foto: Karel Fleuren.

Werken met fruithagen is zeker niet altijd nodig. Maar het is wel het systeem waardoor op praktisch alle boerenbedrijven én instellingen fruitteelt bedreven kan worden, met praktisch elke cliënt! Maar het kan, afhankelijk van de motorische vermogens van de cliënt, ook met struiken. En voor sommige cliënten is ook de hoogstamboomgaard een mooie werkplek.

De auteur is op diverse wijzen betrokken bij "fruitteelt en zorg". Het artikel is op persoonlijke titel geschreven.