Zoete Holaarts met een nieuwe Jas  


Een speurtocht naar de Zoete Holaart, Kaneel-Zoete, Binders Zoete en Jasappels

Voorwoord

Dit artikel is bedoeld als een “aanbouwartikel”. Daarmee bedoel ik, dat de informatie en analyse in dit artikel niet af zijn. Er worden in dit artikel diverse rassen gepresenteerd, die de naam “Zoete Holaart” of dragen, of -volgens Knoop- een synoniem daarvan te weten Kaneel-Zoete of Binders Zoet. Ook er op lijkende, of ervan afgeleide rasnamen passeren de revue. Geprobeerd wordt deze namen en (sub?)rassen op een systematische manier in beeld te brengen. En ze worden gerelateerd aan… de Jasappel!

Het artikel gaat primair uit van een taalkundige/historische benadering. “Zuivere” pomologen zullen tegenwerpen dat ruiken, proeven en “interne bestudering”nodig zijn, dat spreek ik niet tegen, maar èrgens moet je beginnen!

Hier volgt dus een explorerend artikel, zonder definitieve conclusies. Wel is duidelijk dat gezamenlijke determineerders en de mensen van het DNA-onderzoek naar appelrassen nog een schone taak wacht om de hier verkende familie “ Holaart” goed in een familieverband te plaatsen. Daarbij is internationale samenwerking gewenst, aangezien er in Duitsland “Süsser Holaarts” bestaan.

De hier begonnen puzzel is dus niet af. Ik nodig de rassenkenners uit om te helpen deze puzzel verder te brengen!

Maar nu terug naar het begin, de aanleiding van deze ontdekkingstocht. Het moment dat een hovenier Kaneel-Zoeten presenteert, die als Jasappels gedetermineerd werden….

Inleiding

In de winter pleeg ik bij mensen op bezoek te gaan om enthout te oogsten. Zo kwam ik bij een hovenier van dik 60. Hij toont mij een kistje mooie appels. “Kaneel-Zoete”, zegt hij spontaan. Ik zeg spontaan dat het mij Jasappels lijken. Neen, zegt de wijze hovenier, ze lijken erop. Maar het is net een andere variant, uit het gebied bezuiden Gorinchem. Aangezien ik eerder ook al een oude fruitbaas over Kaneel-Zoete heb horen praten, is mijn volledige nieuwsgierigheid gewekt. Ik krijg het kistje mee.

Het kistje met Kaneel-Zoete zou aanleiding zijn voor veel gemail en gebel met mensen waarvan ik hoopte dat ze mij wijzer zouden kunnen maken. En dat vaak ook daadwerkelijk deden.

Uiteindelijk lijken mijn vragen zich uit te kristalliseren in 2 hoofdvragen: .

  • Zijn Kaneel-Zoeten van de hovenier hetzelfde als Jasappels?
  • Zijn de Kaneel-Zoeten van de hovenier gelijk aan de Kaneel-Zoeten ofwel Zoete Holaarts uit Knoop?

Uieindelijk is de vraag: als er een familie is van (Zoete) Holaarts, is er dan een stamboom te maken?

Ik neem jullie mee in mijn puzzeltocht naar – voorlopige- antwoorden, en vraag jullie puzzelstukjes aan te dragen en waar nodig gelegde puzzelstukjes te opnieuw te leggen.

Voorgeschiedenis

Op een determineersessie enkele jaren geleden alweer kwam de hovenier met zijn Kaneel-Zoeten. Het determineerteam herkende destijds – net als uw redacteur nu- een Jasappel. Nou zijn sessies met rijen wachtende mensen nooit de ideale gelegenheid om zaken goed uit te diepen. Daarom duiken “onbevredigend ervaren antwoorden” later toch op andere plekken weer als vraag op. Zo ook met onze hovenier.

Hij gaf stellig aan dat hij Kaneel-Zoeten bezat. Gelukkig was het even rustig in de hovenierszaak, dus we konden doorpraten. Waarom is het dan geen Jasappel? De hovenier gaf aan dat er vooral in het gebied bezuiden de Waal en Merwede een nèt wat andere appel dan de Jasappel uit het noordelijker Betuwe-gebied in omloop was. Zo was hem 45 jaar geleden geleerd. Door zijn leermeester Hoogstraten. Hoogstraten had tot het overlijden van prinses Wilhelmina in de groenten en fruittuin op het Loo gewerkt.

De Kaneel-Zoete onderscheidde zich, zo had onze hovenier in die tijd geleerd, op een aantal punten van de Jasappel.

a) De Kaneel-Zoet heeft van meet af aan een blos, als hij tenminste enigermate in de zon hangt. De Jasappel heeft die in veel mindere mate en niet altijd zo vroeg;
b) De Kaneel-Zoete heeft een wat vetter schil;
c) De Kaneel-Zoete aan jong hout is groter dan de Jasappel;
d) De Kaneel-Zoete heeft minder last van beurtjaren;
e) De Kaneel-Zoete is langer houdbaar (wel tot mei) dan de Jasappel
f) De Kaneel-Zoete is bij het koken(stoven) een minder vaste appel dan de Jasappel (die beter te drogen is).

Een aantal van deze punten (c en d) valt pas met meerjarenonderzoek te verifiëren. Tja, daar komen 10 pomologen in 2 jaar tijd niet uit! Punt e) wordt bevestigd door Lijsten: de Jasappel is houdbaar tot maart.

Visueel waarneembare verschillen kunnen we nu bespreken. Allereerst richten we ons oog op Lijstens beschrijving van de Jasappel uit 1942.

Visueel waarneembare kenmerken zijn volgens Lijsten onder meer:
Kleur: Hard groen met grijze stippen.
Steel: Dun, matig lang, ondiep ingeplant.

Dat de Kaneel-Zoete een vetter schil en meer blos heeft dan de Jasappel is prima zichtbaar op foto’s van de twee rassen in dit artikel. Dat de Kaneel-Zoete een korter, dikker steeltje heeft dan afgebeeld bij de Jasappel valt ook te constateren.

Jasappels (van boomkwekerij De Sterappel te Varik) met beetje glimmende schil; amper blos te zien

Kaneel-Zoeten glimmen en blozen je tegemoet…

Voorzover ze nu visueel waarneembaar zijn, kloppen de door de hovenier gestelde zeer subtiele verschillen. De in oktober nog knalgroene Jasappels verbleken naar geel, Lijsten spreekt over hardgroene appels, maar vindt een evt. blos niet zo opvallend dat die vermeld wordt. Ofwel, onze vriend hovenier heeft een punt. Er zijn subtiele onderscheiden tussen Kaneel-Zoete en Jasappel. Verschillen die op een determineersessie niet opvallen, want als van zeg 5 ingeleverde Kaneel-Zoeten er slechts 2 een blos hebben, is er op dat aspect geen verschil met JasappelsGoed determineren kun je dan alleen als je de hele boom ziet, en dan ook nog met jong hout!

Maar of met de genoemde subtiele verschillen de hovenier gelijk heeft dat de Kaneel-Zoete een ander ras is, dat is de vraag. Ik zou eerder gaan voor een andere subvariëteit. Een mutant, dus. De onderscheiden tussen de Kaneel-Zoete en de Jasappel, aannemende dat alle door de hovenier gestelde verschillen kloppen, zijn niet zodanig dat je van een ander ras zou moeten spreken. Het onderscheid lijkt op het verschijnsel dat we ook zien bij Jonagolds en Boskopers, waarbij de ene subvariëteit eerder rijp, extra rood of iets dergelijks is. En dan hebben we het nog niet gehad over mogelijke invloeden van soort onderstam en verschil in bodemsamenstelling op de verschillen!

In oudere literatuur valt te lezen dat er diverse subvariëteiten Sterappel en Kleipeer in ons land in omloop waren, zie bijv. de beschrijvingen in de serie “Rust Roest “van vlak voor de Eerste Wereldoorlog. Het is dus niets nieuws dat van oude of breed verspreide rassen er subvariëteiten zijn!

Kortom, er zijn hele kleine onderscheiden tussen Kaneel-Zoete en Jasappel, waarvan sommigen slechts blijken bij bestudering van de hele boom vol appels, in een enkel geval (beurtjaar-verschil) zelfs jarenlang. Maar of die kleine onderscheiden, zo allemaal daadwerkelijk waarneembaar, een andere ras- benaming rechtvaardigen, dat is de vraag, die denkelijk alleen met DNA-onderzoek beantwoord kan worden.

Heeft de hovenier Kaneel-Zoeten van Knoop, ofwel Zoete Holaarts alias Binders Zoet?

Als de hovenier, en daar lijkt het toch echt op, gelijk heeft dat zijn Kaneel-Zoete niet de Jasappel is, is de vraag of hij een Kaneel-Zoete die uit de literatuur bekend is heeft.

Het gaat hier evident niet over het Kaneelzoetje, een andere naam voor Zoete Grauwe Reinette alias Zoete Goudreinette alias Pomme d’Orange alias Zoete Reinette

Al gauw komen we dan bij Knoop terecht. Knoop noemt Kaneel-Zoete als alternatieve naam voor de Zoete Holaart. Binders Zoet is een andere naam die Knoop voor die appel noemt. In de index van zijn Pomologia houdt hij Zoete Holaart aan als “de juiste” term, de termen Kaneel-Zoete en Binders-Zoet èn Holaart verwijzen naar de naam Zoete Holaart; de enige naam die in de tekst en de afbeelding staat. Ten overvloede: de Binders –Zoet is niet de Binderzoet, een oude Brabantse appel waarschijnlijk ontwikkeld in de voormalige abdij van Binderen bij Helmond! Nog meer ten overvloede: we hebben het hier ook niet over de Zoete Grauwe Gorinchemse Holaart uit “De Boomgaard” van Berghuis.

Knoop, sprekend over de Kaneel-Zoete, ziet doorgaans wel een blos, en heeft dus kennelijk niet de Jasappel van (later, in 1942) Lijsten op het oog in zijn Pomologia.

Knoop en de Holaarts

Knoop noemt bij de Zoete Holaart alias de Kaneel-Zoete alias de Binder-Zoet de volgende kenmerken:

  • rondachtig; middelgroot;
  • geel indien gerijpt; met aan één zijde doorgaans een blos;
  • vaak bruine stippen en vlekjes;
  • zacht zoet vlees;
  • houdbaar tot april toe.

En onderstaande plaat hoort erbij.

Knoop: Zoete Holaart. Een vraagtekenbij deze benaming is overigens nog op de plaats! In ieder geval zijn dit door de eigenaar zo genoemde “Kaneel-zoeten”

Een appel, met regelmatig een rode blos. Fraai op ’t oog, zoals Knoop zei, en tot in april houdbaar.

Als deze appel niet 100% de Holaart van Knoop is, zit ie er in ieder geval zeer dicht in de buurt, met hooguit een enkel gen dat anders is. Waarbij ik, gelet op het feit dat Knoop toch inmiddels 250 jaar geleden verscheen, zou denken dat de Jasappel een mutant is van de Kaneel-Zoete alias de Holaart!

Als de hovenier gelijk heeft dat zijn Kaneel-Zoete niet de Jasappel is, en als zijn appels de appels zijn die Knoop Kaneel-Zoete noemde, dan lijkt er ineens een stamboom van dit Knoopras duidelijk. De Jasappel is dan hoogstwaarschijnlijk een mutant van de Zoete Holaart alias de Kaneel-Zoete van Knoop. Ik ga hier zodadelijk verder op in.

Historische reflectie: een stamboom van de Kaneel-Zoete?

Uiteraard nemen we de door Knoop beschreven Zoete Holaart alias de Kaneel- Zoete in een stamboom-onderzoek als vertrek- en ijkpunt.

De Jasappel is in deze historische benadering een recente afstammeling van de door Knoop omschreven Holaart. Knoop kan deze weinig blossende zoete Jasappel immers niet bedoeld hebben. Hij zal eerder de blossende Kaneel-Zoete of zeer nabije verwant daarvan bedoeld moeten hebben.

Inmiddels lijken er nog meer vermoedelijke afstammelingen van de Kaneel-Zoete/ Zoete Holaarts van Knoop in omloop te zijn. Boomkwekerij De Batterijen verkoopt volgens hun catalogus een bruin-rood gekleurde Jasappel. Vorm en vooral de stippels zijn herkenbaar; denkelijk is dit, puur afgaande op de foto in de catalogus, een verder gemuteerde versie van de Jasappel van Lijsten uit 1942, of een kruising met een ander ras. Navraag leert dat de moederboom ergens aan de noordrand van de Veluwe staat. Vermoedelijk is die boom een kruising van een Holaart of Jasappel met een ander ras, of, waarschijnlijker, een toevalszaailing.

De Dubbele Binder, ook bij o.m. De Batterijen in het assortiment, lijkt, uitsluitend afgaand op de foto in de catalogus, weer een voortbouwen te zijn op de oorspronkelijke Zoete Holaart, zij het dat ie “verdubbeld” is. Een brede uitvoering, dus, afkomstig uit Lienden.

Ook al is het pomologisch eigenlijk niet verantwoord op basis van enkel foto’s en een op basis van naamgeving te veronderstellen dat het “bijzondere” Jasappels of Binders-Zoete zijn, lijkt het geen onredelijke veronderstelling dat de stamboom nieuwe loten heeft.

Dubbele BinderZoet

Bruinrode Jasappel

Foto’s beschikbaar gesteld door “De Batterijen”

Tot slot nog dit. Ook boomkwekerij Soonties in Eindhoven voert de naam Zoete Holaart op haar rassenoverzicht. Zie de website. Bij navraag kan men evenwel geen antwoord bekomen. Het lijkt er dus op dat voor de firma Soonties de naam “Zoete Holaart” interessanter is dan de appel die er achter zou moeten steken….

Duitse bronnen

Door Lukas is in zijn “Handbuch der Obstkunde” een beschrijving van de Süsser Holaart opgenomen. Deze tekst volgt hieronder integraal. Ook Engelbrecht heeft de süsser Holaart beschreven, zie www.obstsortendatenbank.de.

Ook vindt men in Duitse literatuur een afbeelding van JF Aehrentahl

Aehrenthal, Johann Freiherr von: Deutschlands Kernobstsorten
Bron: www.obstsortendatenbank.de

Op Internet figureert ook een foto van een Süsser Holaart. Als deze Duitse determinatie juist is, leeft de Zoete Holaart dus voort in Duitsland.

Bijgaand deze foto, overgenomen van een Duitse beeldbank

Het gaat te ver om de appels van onze Nederlandse vriend hovenier alleen aan de hand van een foto te vergelijken met de Sùsse Holaart van onze Duitse hovenier. Ook juist over de grens met Groningen adverteert een vruchtboomkweker met `Zoete Holaarts`. Zie de website van deze boomkweker Ondanks herhaald vragen kon ik van deze firma geen afbeelding van zijn ras genoemd Zoete Holaart krijgen.

Slot

Eigenlijk is het verbazingwekkend dat de familie van de Holaarts niet veel groter is. Al sinds de tweede helft van de middeleeuwen wordt er fruitteelt bedreven in het rivierengebied. Na ongeveer 1000 jaar zouden er veel meer mutanten en kruisingen opgedoken kunnen zijn. Men denke aan de Jonagolds en de Boskopers, waarvan tientallen subvariëteiten zijn ontstaan. Deels zijn ze ook weer roemloos verdwenen. En misschien is dat laatste wel de verklaring dat het aantal ons nog bekende Holaart-typen gering is.

Nota bene: Overigens, ook de Zoete Graauwe Gorinchemse Holaart en de Zoete Blanke Holaart zouden familie kunnen zijn. Hierop wordt nu niet ingegaan.

Voorlopig is de conclusie van dit verkennend artikel, of in wetenschappelijke termen: de hypothese, dat de Zoete Holaart alias de Kaneel-Zoete van Knoop een nieuwe Jas aangedaan heeft en in ons land vooral voortleeft als Jasappel. Ondertussen draagt het mogelijke verdere nageslacht nog nieuwere jassen met namen als Dubbele Binder en (Rode) Jasappel.

Als de genoemde Nederlandse hovenier zijn Kaneel/Zoete appels geen Zoete Holaarts zijn, zal men naar Duitsland moeten om daar wellicht de `echte`Zoete Holaart van Knoop terug te vinden.

Nawoord

Het bovenstaande artikel geeft de lezer wellicht aanleiding te zeggen: “bewijs maar es wat je daar neerschrijft”. Welaan, beste lezer, dat pretendeerde ik niet, dat kan ik niet. Zoals ik in het begin al zei: dit artikel is een onaffe puzzel, is hypothesestellend, om het es deftig wetenschappelijk te stellen. Maar daarmee is dit exposé zijn waarde niet kwijt. Immers, wetenschap is een kwestie van het wel of niet toetsbaar opschrijven van zaken. De analyse die hierboven staat is dan wel degelijk wetenschappelijk. Immers, op basis van een vooral historische insteek is er een hypothese geformuleerd, die via pomologisch en vooral DNA-onderzoek weerlegd dan wel bevestigd kan worden. En de aangehaalde Duitse bronnen laten zien dat we de blik niet bij Gronau moeten laten ophouden.

Graag daag ik de dames en heren pomologen en DNA-deskundigen uit de inhoud van bovengeschetste stamboom te toetsen, en de Holaart-vragen mee te helpen ontrafelen. En misschien moeten we dan maar beginnen met uit alle uithoeken van Nederland en Duitsland Jasappels, Holaarts of wat daar voor doorgaat letterlijk op een rijtje te leggen….

Ruimte voor aanvullingen-reacties van lezers

Een ingewikkelde materie
Frits Doornenbal, Fruit Yn Fryslân

Een Noordduitse pomoloog schreef in 1870 een boek onder de titel "Pomologische Notizen - Nach mehrjährigen eigenen Beobachtungen und Versuchen in einer der exponirtesten Gegenden Norddeutschlands. Zusammengestellt von J. Ten Doornkaat-Koolman (Senator und Brennereibesitzer zu Norden in Ostfriesland, Mitglied der Deutschen Pomologen-Verein,( etc,)

Ten Doornkaat heeft vermoedelijk een Nederlandse achtergrond, wat blijkt uit de referenties naar Nederlandse soorten en uitleg over Nederlandse benaming hier en daar in de tekst.

Dit schrijft hij over de "Süsse Hollart", ik heb het vertaald, het is allemaal in Gothisch schrift, lastig te lezen:

"Süsser Hollart (Oberdieck): Alhoewel rijkdragend, met een mooi uiterlijk en lang houdbaar, staat hij toch als zoete appel voor keuken-gebruik ver achter andere zoete appels. Hij heeft namelijk de ondeugd dat hij bij het koken niet "hee|" blijft en een minder mooie bruinachtige kleur aanneemt, terwijl een goede zoete appel (hij spreekt van Süssapfel, waarschijnlijk het best te vertalen als stoofappel - FD) na het koken (stoven?) een blanke, heldere, roodachtige kleur behoort aan te nemen en vooral niet tot brij of moes koken mag. Voor zover ik mij kan herinneren, had mijn vader in mijn jeugd de zelfde vrucht onder de naam "hollandsche zoete" (dit hoefde niet vertaald te worden - FD). Deze boom is na een aantal jaren gedragen te hebben weer verwijderd zonder dat ik weet wat er van geworden is. Wat Knoop als " süsse Hollart" met het synoniem "Binderzote" opvoert, schijnt mij daarom verschillend, vooral omdat hij daarover zegt dat deze soort niet erg rijk draagt en een verheven zoete smaak heeft, terwijl mijn van Oberdieck afkomstige "süsser Hollart" evenals de in 1860 uit Dresden ontvangen vruchten wat smaak betreft slechts een ordinaire süssapfel is vergeleken met andere en een "hüftiges" (??- niet erg complimenterend, vermoed ik- FD) smaak heeft. Zie ook "Binderzoete" Nr.12"

Misschien was zijn Süsser Hollart dus wel een Jasappel? De geschiedenis lijkt zich te herhalen. Is er door Bas in de vergelijking ook geprobeerd de beide vruchten gestoofd te onderzoeken? Het komt vaker voor dat twee appels sterk op elkaar lijken en toch op typische kenmerken duidelijk verschillend zijn. Ik heb een tijdje een Deutsche Gold Pepping vleiend toegesproken als Ananas Reinette, totdat bleek dat de Gold Pepping slecht bewaarde en ook niet zo lekker was. Daarna gaan andere verschillen ook opvallen.

Nynke Zijlstra heeft de volgende prima bijdrage:

In het boek "Register peeren en appels" van Langerak uit 1721, daarin staat: "In December zijn rijp: (.....) Bindersoet, of Kaneelsoet" "Van appelen in Februari zijn rijp (.....)Soete Holaart"

....om het nog even lastiger te maken......Misschien heeft Knoop zo'n 30 jaar later ten onrechte de conclusie gemaakt dat het om dezelfde appel ging, wie zal het zeggen?

In "Vruchtsoorten" van KJW Ottolander te Boskoop, 1862, daarin staat het volgende: Zoete Blanke Holaart, vorm iets platter dan de Zoete Graauwe Gorinchemsche Holaart, ook meer geribd, naar den kelk rond toelopend. grootte 3, kleur geelachtig groen, zonzijde schoone roode vlammen en streepen, weinig graauw geroest, tijd van gebruik Dec-Feb, 2e rang keukenappel, aanbevolen als hoogstam, voor de markt aanbevolen.



Aan de inhoud van deze pagina kunnen geen rechten worden ontleend
©2001- POMologische Vereniging Noord-Holland